Neo-byzantijns galerijorgel (Kerkhoff, 1907)

Orgelkast - bouwdatum 1907

Orgelkast - plaats Op de galerij

Orgelkast - stijl  Neo-byzantijns

Gebruikte materialen Eik voor het front, grenen voor de zijkanten en de achterkant

Opstelling van de pijpen 5 velden, ingekaderd door 2 torens die de hoek domineren

Speeltafel - bouwdatum 1907

Speeltafel - stijl In harmonie met de orgelkast

Speeltafel - plaats Afzonderlijk, voor de orgelkast, naar het altaar gericht

Speeltafel - materialen Eik

Bouwdatum 1907

Datum/periode van het onderhoud Geen meer sinds 1964

Stemming - bijzonderheden Onmogelijk te achterhalen

Temperatuur Gelijk

Orgelbouwer(s) Joseph Van Tuyn, Jean-Emile Kerkhoff

Historiek (Beoordeling)
Momenteel onbespeelbaar omdat het orgel niet meer werd gebruikt sinds de sluiting van de kerk in 1964.
Het geheel (orgelkast, speeltafel, pijpwerk) is nochtans zeer goed bewaard gebleven.
Omgeving: onafgewerkte werkzaamheden. Het schilderwerk werd nog niet uitgevoerd.

(Historiek)
In 1907 bouwde de vermaarde orgelbouwer Jean-Émile Kerkhoff (1859-1921), gevestigd op het Masuiplein in Brussel, het monumentale orgel dat we nu nog kennen.
Het betreft hier een pneumatisch orgel met drie manualen (waarvan twee zwelwerken) en pedaalwerk van 41 registers (waarvan verscheidene ontdubbelde), gebouwd volgens het gebrevetteerde systeem van Kerkhoff.
De orgelkast werd – zoals aangegeven op een inscriptie onderaan het meubel – gebouwd en gebeeldhouwd door schrijnwerker Joseph VAN TUYN die zijn werkplaats had in Groenstraat 178 te Brussel.
Deze twee vakmannen woonden dus vlakbij de Heilige Mariakerk. Het sprak vanzelf dat zij er een erezaak van maakten om hier werk van uitzonderlijke kwaliteit af te leveren.
Wat het orgel zélf betreft, mag men gerust stellen dat dit het meesterwerk bij uitstek is van Kerkhoff.
Het originele bestek op datum van 4 juni 1906 bleef bewaard in de archieven van de kerkfabriek.
Het leert ons dat de prijs van het orgel toen 36 000 frank bedroeg.
Een koperen plaatje, aangebracht onder het pijpenfront, wijst uit dat dit project mogelijk was dankzij een gift van de familie Spilliaerdt-Caumax.
Op enkele details na komt het orgel perfect overeen met het bestek.
De voorgestelde compositie is gelijk aan die van het orgel dat Kerkhoff in 1904 leverde in de Basilique St. Martin in Luik, aangevuld met een violoncelregister op het pedaalwerk.
Op 28 juli 1907 vond de feestelijke ingebruikname plaats door Arthur Van den Plas (organist titularis), Henry Seure (kapelmeester) en Alphonse Desmet (organist van de St. Servatiuskerk).

Het orgel werd vervolgens regelmatig onderhouden door Huis Kerkhoff (Émile-Henri Kerkhoff volgde zijn vader op na diens overlijden), en dit tot in 1949.
De archieven van deze orgelbouwer (bewaard sinds 1922) leren ons dat in 1928 een elektrische ventilator werd geplaatst en dat toen ook de scharnieren van een van de vier schepbalgen van het windwerk werden hersteld.
In de jaren 40 kostten het stemmen en kleine herstellingen 400 tot 500 frank per jaar.
In 1944 blijkt er tussen de kerkfabriek en de orgelbouwer een geschil geweest te zijn aangaande de kostprijs per uur van het onderhoud van het orgel.

In 1949 werd de firma Loncke uit Esen bij Diksmuide geraadpleegd voor een grondige renovatie.
Het bestek ten bedrage van 52.910 frank werd niet teruggevonden in de archieven van de kerkfabriek maar wel in die van deze orgelbouwer.
De "restauratie" van het orgel werd in 1953 (in het kader van zowel het Mariajaar als de honderdste verjaardag van de kerk) uiteindelijk toegewezen aan de firma Van De Loo uit Leuven.
De werkzaamheden voor een totaalprijs van 79.000 frank omvatten: vervanging van het toetsbeleg van de drie klavieren; vervanging van defecte kleine balgen; reiniging, stemming en egalisatie van alle interne pijpen; desoxidering van de grote koperen frontpijpen; wijzigingen aan de oorspronkelijke dispositie (vervanging van de Eoline 8 van het Positief door een Larigot (kwintfluit) 1 1/3 en van de Vox célesti 8' van het Reciet door een terts 1 3/5; bij het Pedaal, verschuiving van de Violoncello 8 naar 4 voet) en algemene revisie van de mechanismen.

Het aldus "gerestaureerde" orgel werd op 18 oktober 1953 ingespeeld door René Tellier.
Op 30 mei 1954, ter gelegenheid van het einde van de Feestelijkheden voor het Eeuwfeest van de kerk, speelde organist titularis Karel Van Audenhaege tijdens de Plechtige Viering en tijdens een spiritueel concert.

Het beperkte karakter van deze werkzaamheden (op één maand uitgevoerd) – vooral de systematische niet-renovatie van de kleine balgjes binnen de windlades – liet zich al snel voelen. De geleidelijke teloorgang van het gebouw was natuurlijk ook nefast voor het orgel.

Het orgel bleef nochtans gebruikt en onderhouden worden tot 1965 toen de kerk niet langer voor de eredienst werd gebruikt.
Sporen van provisorische ingrepen maken duidelijk dat het instrument op dat moment op zijn terugweg was, en dat zich toen al een grondige restauratie opdrong.

Het meesterwerk van Kerkhoff dreigde zelfs verloren te gaan toen de renovatie-architect er komaf mee wou maken om de galerij vrij te maken.
Men mag stellen dat het orgel is blijven staan en voorbestaan dankzij het inzicht van enkele leden van de kerkfabriek, met name meester Jacques Dupuis, en van de heer Martin Kaufmann, klavecimbel- en pianobouwer, gevestigd in de Koningsstraat.
Ook de vzw "Les Amis de l’Église Ste-Marie" zou hierbij een beslissende rol spelen.
Verder droeg ook de publicatie door Jean-Pierre Félix van een beschrijvende inventaris van de archieven van de orgelbouwers Kerkhoff, aangevuld met een pleidooi voor deze bouwwijze en de postromaanse stijl, enkele jaren geleden nog weggehoond, een steentje bij tot de redding. Het orgel van de abdij van Grimbergen, een 'broertje' van dit van de Sinte-Maria, werd zonder mededogen gesloopt…
Het meesterwerk van Jean-Émile Kerkhoff wacht vandaag nog altijd op zijn restaurateur!